Dit artikel is in mei 2023 verschenen in Pi en geschreven door Eva Vroom. De fotografie is van Lucas van der Wee.

Nationale-Nederlanden wilde voor de kantoren in Den Haag en Rotterdam een grondige renovatie met als resultaat een duurzaam, gezond en flexibel interieur. Het moest passen bij de dynamische werkwijze van het bedrijf, met de nadruk op agile werken en veel mogelijkheid tot interactie. Voor de realisatie van dit circulaire kantoorinterieur werd een bouwteam samengesteld met daarin Fokkema & Partners als architect en Gielissen als interieurbouwer. Dirk Zwaan, architect bij Fokkema: “Aan het begin van het project hebben we eerst een roadmap gemaakt met Nationale-Nederlanden: het ontwerp voor de kantoren moest 100% circulair zijn, zero waste en WELL gecertificeerd.” Deze keuzes komen voort uit een aanpak, waarbij de medewerkers centraal staan. Peter Jansen, portfoliomanager workspace bij Nationale-Nederlanden: “Thema’s als circulariteit en WELL zijn belangrijk voor ons. We werkten al langer aan nieuwe systemen voor meer kwaliteit en functionaliteit in de werkomgeving, en wilden het nu echt serieus gaan aanpakken. We besloten om het hele proces ook goed vast te leggen.”

Het nieuwe interieur moest passen bij de dynamische werkwijze van Nationale-Nederlanden.

Milieu-impact

Nationale-Nederlanden wilde bij de renovatie gebruik maken van bestaande materialen. Omdat het streven was naar een zo laag mogelijke MKI (milieukostenindicator), werd ingenieursbureau LPB|Sight bij het project betrokken. De MKI maakt de milieu-impact van een project verifieerbaar en meetbaar voor de opdrachtgever; de milieu-impact van het project wordt vergeleken met een conventioneel project (waarbij nieuwe materialen worden gebruikt). Lotte de Jong, sustainability strateeg bij Gielissen: “Alle materialen moesten doorgerekend worden. Er is heel zorgvuldig per perceel gekeken welke materialen er aanwezig waren in de gebouwen van Nationale-Nederlanden.” Daarnaast zijn er workshops gehouden met gebruikersgroepen over de indeling van de kantoren. Een van de uitkomsten was dat Nationale-Nederlanden veel meer afgesloten ruimtes nodig had, en daarmee systeemwanden. Als gevolg van de pandemie moest het ontwerp tussendoor aangepast worden. Doordat meer mensen thuis gingen werken, wilde Nationale-Nederlanden de kantoren op een andere manier gaan gebruiken, met minder werkplekken en meer ruimtes voor interactie, zoals co-work spaces en een event space. Het vloeroppervlak ging daardoor van 50.000 m² naar 37.000 m². Dat waren nog steeds enorm veel vierkante meters, die een rijke oogst opleverden aan plafondplaten, tussenwanden, maatwerk, los meubilair en tapijt.

In het kader van de WELL certificering maakt binnenbeplanting een belangrijk onderdeel uit van het interieur.

Co-creatieproces

Interieurbouwer Gielissen richtte voor het circulaire project speciaal een bedrijfshal in, vertelt De Jong: “We hebben een zeer efficiënt machinepark, volledig geautomatiseerd. Toen kwam dit project, waarbij we materialen gingen oogsten: in plaats van met standaard plaatmateriaal moesten we aan de slag met meubels, waar de schroeven nog in zaten. ‘Wat gaan we hiermee doen?’ werd er aanvankelijk gevraagd. We hebben gekeken, hoe we dit proces toch zo lineair mogelijk konden inrichten.” Gielissen heeft zelf ook een oogstlijst en een oogsthal met materiaal uit eerdere projecten. “We zijn inmiddels bij oogstlijst 2.0, een gedegen systeem waar iedereen mee werkt.” Een dergelijk project vereist een totaal andere manier van werken, benadrukt Zwaan: “Het is een co-creatieproces, waarbij we de uitvoerende partijen eerder samen hebben gebracht in de vorm van ateliersessies.” De Jong: “Doordat je vanaf het begin ook met bijvoorbeeld wandenbouwers en tapijtleveranciers om tafel zit, ontstaat er kruisbestuiving en bereik je meer met elkaar.”

Geoogste glazen bouwstenen keren terug in het maatwerk meubilair voor een pantry.

Oogstkaarten

Alle betrokken partijen moesten rekening houden met hergebruik, dit betekende ook voor de onderaannemers een nieuwe manier van werken. Zwaan: “Nationale-Nederlanden heeft Floris Schiferli van Superuse Studios erbij gehaald, omdat zij veel ervaring hebben met het oogsten van materiaal uit gebouwen. Zo hebben zij een filmpje over circulair bouwen vertoond aan de onderaannemers; het is belangrijk om iedereen mee te krijgen. Alles moet heel voorzichtig gedemonteerd en uit het gebouw gehaald worden, je gaat werken met reststromen zowel uit de gebouwen als van externe herkomst. Alle partijen zijn door de gebouwen gelopen, en hebben oogstkaarten gemaakt. Als alle betrokkenen dat zorgvuldig doen, kan je bij elkaar materialen gaan shoppen. Er is veel intern geoogst, en ook extern via onder andere oogstkaart.nl. De Trespa-panelen waarmee we de kern van de gebouwen bekleed hebben, komen bijvoorbeeld uit een Rotterdams slooppand.” Om van deze kernen iets bijzonders te maken, heeft Nationale-Nederlanden via een pitch twee kunstenaars geselecteerd, Tobias Lengkeek en Said Kinos. Hun winnende ontwerpen zijn in de Trespa panelen gefreesd. “Door hergebruikte materialen op deze manier op te waarderen, voeg je een extra laag toe aan het interieur.”

De groene tegels op het pantrymeubel zijn gemaakt van bouwafval; ze zijn ontwikkeld door ShardsTiles: een Duitse startup van afgestudeerde kunstacademiestudenten.

Meerpalen

Een indrukwekkende hoeveelheid van het losse meubilair in het interieur is afkomstig uit kantoren van Nationale-Nederlanden, aangevuld met second life meubelen en een klein percentage nieuw volledig circulair meubilair. De bestaande installaties in de kantoren zijn aangepast, en voorzien van bewegingsmelders en CO2-sensoren. Zwaan en De Jong noemen enkele voorbeelden van materialen die geoogst zijn in de kantoren, en de uitdagingen die dit met zich meebracht. “Met het tapijt hebben we even lopen puzzelen. De grijze banen konden terug naar Tarkett, dat nieuw cradle-to-cradle tapijt heeft geleverd. Er lag ook tapijt met felle kleuren, dat hebben we voorzichtig laten oogsten en op een nieuwe manier teruggeplaatst.” Om meer verbinding te creëren in het gebouw, zijn vides gemaakt. Het beton dat hierbij verwijderd werd, is hergebruikt voor de balustrades om de vides, en voor banken langs de gevels. Zwaan: ”Dit hebben we ook in samenwerking met Superuse gedaan. Door het beton weer in het project te gebruiken, bespaar je transportkosten.” De nieuwe trappen hebben treden van geoogste meerpalen uit de Rotterdamse haven, geoogste glazen bouwstenen keren terug in de vorm van een pantry. Een partij shirts met het Nationale Nederlanden logo kreeg een tweede leven als prachtige akoestische panelen. De Jong: “We hebben zelfs een ICT-helpdeskbalie gemaakt van oude toetsenborden.”

Co-workspace met akoestische panelen, gemaakt van een partij shirts met het Nationale-Nederlanden logo.

Lattenstructuur

Een opvallend element in het interieur is de open lattenstructuur die de wanden bedekt. “Omdat we met geoogste materialen werken, heb je vaak te maken met afwijkende maten” legt Zwaan uit, “deze lattenstructuur zorgt voor eenheid. Ik wilde aanvankelijk een Japanse houtverbinding voor de constructie, maar dat bleek onvoordelig in verband met zaagverlies. Gielissen ontwikkelde toen als verbinding een beugeltje van gerecycled aluminium. Dit leverde 0% waste op, want de contourplaten van de beugeltjes hebben we voor de glazen systeemwanden gebruikt tegen inkijk. Oorspronkelijk hadden we daar strekmetaal voor bedacht, maar dit is leuker omdat het hergebruikt is en je kunt zien dat er hier en daar kleine onregelmatigheden in het aluminium zitten. Daarmee maak je de circulariteit zichtbaar, je wilt het verhaal ook aan de medewerkers vertellen.” Om dezelfde reden zijn op sommige plekken in de kantoren teksten te vinden over de herkomst van een materiaal, bijvoorbeeld ‘ik was vroeger een lockerdeurtje.’

Een structuur van vurenhouten latten brengt eenheid in het interieur. Gielissen ontwikkelde voor de verbinding een beugeltje van gerecycled aluminium waardoor de constructie demontabel en dus herbruikbaar is.

Circulair

Natuurlijk zijn er naast de geoogste materialen ook nieuwe materialen gebruikt, maar deze moesten circulair en herbruikbaar zijn. Een mooi voorbeeld is te vinden in de Event Space. Jansen: “Voor de Event Space en de vier Co-Work Spaces is Silo creative agency bij het project betrokken. We hadden voor deze ruimtes een aantal thema’s benoemd zoals duurzaamheid, vitaliteit en creativiteit die expliciet in het interieur tot uiting moesten komen.” Fokkema maakte voor de Event Space gebruik van biophilic design principes, en creëerde in deze ruimte een organisch volume. Gielissen bedekte dit, naar ontwerp van Silo, met ontelbare schubben van biobased materiaal. Een ander voorbeeld van de manier waarop gezocht is naar duurzame materialen, zijn de groene tegels waarmee een pantrymeubel is bekleed. De Jong: ”Deze tegels waren in het ontwerp van Fokkema niet plat, maar driedimensionaal. We zijn gaan zoeken en kwamen uit bij ShardsTiles: een Duitse startup van afgestudeerde kunstacademiestudenten die een tegel hadden gemaakt van bouwafval. Zij hebben een custom tegel voor dit project ontwikkeld, een proces dat anderhalf jaar duurde. Uiteindelijk hebben we deze startup dus kunnen helpen om een echt bedrijf te worden.”

Om de circulariteit zichtbaar te maken, zijn op sommige plekken in de kantoren teksten te vinden over de herkomst van een materiaal.

Flexibiliteit

Het werken met geoogste materialen en de strenge eisen voor nieuwe materialen maakte dat alle meewerkende partijen zowel creatief als flexibel moesten zijn. De gerenoveerde kantoren zijn daardoor een inspirerende showcase geworden: voor circulariteit maar zeker ook voor samenwerking en inventiviteit. Zwaan: “Als je materialen gaat oogsten, moet je flexibel zijn en gebruik maken van wat er is, ook al betekent dat een aanpassing aan je ontwerp.” Flexibiliteit is ook een van de belangrijkste criteria die Jansen benoemt voor het slagen van dit uitdagende project: “Je moet er partijen bij halen die echt kunnen omgaan met de onzekerheid die in zo’n traject zit. Gielissen heeft er zelfs zijn hele bedrijfsproces op aangepast! Je werkt niet vanaf het begin met een uitgewerkt technisch pve, er kunnen gedurende het project nog zaken veranderen. Maar hoewel het allemaal anders ging dan normaal, waren alle partijen die aan het project hebben meegewerkt enthousiast. We hebben het gewoon geflikt, en al onze ambities waargemaakt.”

Opdrachtgever — Nationale-Nederlanden
Architect — Fokkema & Partners Architecten
Interieurbouw — Gielissen Interiors | Exhibitions | Events
Circulair adviseur —  Superuse Studios|Oogstkaart
Ruimtelijke identiteit —  Event Space & Co-workspaces Silo Creative Agency
MKI/ circulair consultant — LBP|Sight
Los meubilair — Vepa
Systeemwanden — Spaces4You
Projectmanagement / bouwmanagement — Stevens van Dijck
WELL consultant — bba binnenmilieu
Installatieadvies — Royal HaskoningDHV
Installateur — Veolia
Aannemer — JP van Eesteren